W pierwszym przypadku – za szkodę wyrządzoną w mieniu powierzonym pracownik odpowiada w pełnej wysokości, a więc zakres odpowiedzialności obejmuje także utracone przez pracodawcę korzyści.

Zgodnie z art. 124 § 1 k.p. ten rodzaj odpowiedzialności dotyczy pracowników, którym pracodawca powierzył kosztowności, papiery wartościowe, pieniądze oraz narzędzia i instrumenty, a także odzież, obuwie robocze. W skład tzw. mienia powierzonego z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się wchodzą zwykle przedmioty, których personel używa przy wykonywaniu pracy.

Warunkiem odpowiedzialności jest wina pracownika, powstanie szkody, związek przyczynowy pomiędzy powstaniem szkody a działaniem pracownika oraz nienależyte lub nieprawidłowe wykonanie obowiązków:

Przykład:

Pracownik jest odpowiedzialny za kontrolę przelewów od jednego z kontrahentów pracodawcy. Jednocześnie powierzono mu nadzór nad określonymi towarami, z czego miał obowiązek się rozliczyć. Pracownik wydał towar, jednak po fakcie okazało się, że nie zweryfikował autentyczności dokumentu potwierdzającego płatność. W tej sytuacji pracodawca ma prawo pociągnąć do odpowiedzialności pracownika za stratę towaru. W opisanym przypadku zatrudniony będzie zobowiązany do zwrotu towaru po jego cenach detalicznych, a więc cenie jaką mógł za niego uzyskać pracodawca.

Ponadto zgodnie z uchwałą SN z dnia 29 grudnia 1975r., V PZP 13/75 w razie powierzenia pracownikowi mienia z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się jako udowodnienie przez pracodawcę winy wystarczy wykazanie przez zakład pracy, że szkoda jest następstwem nierozliczenia się pracownika.

Odpowiedzialność solidarna

Istnieje również możliwość, aby za powierzone mienie pracownicy odpowiadali wspólnie. To rozwiązanie prawne stosowane jest zwłaszcza w przypadku pracowników magazynów czy supermarketów. W myśl art.. 125 § 1 k.p. warunkiem ponoszenia wspólnej odpowiedzialności jest zawarcie przez pracowników z pracodawcą pisemnej umowy o współodpowiedzialności materialnej.

Ponadto zgodnie z wyrokiem SN z 3.12.1981 r., IV PR 350/81 niezbędnym warunkiem pełnej odpowiedzialności pracowników za szkodę jest prawidłowe powierzenie im mienia w sytuacji, która umożliwia wyliczenie się z niego oraz umożliwienie osobom materialnie odpowiedzialnym brania udziału w przeprowadzeniu inwentaryzacji i zgłoszenia związanych z tą czynnością uwag ( wyrok SN z 7.6.1977 r., IV PR 143/77, niepubl.).

Jednocześnie SN w wyroku z 12.11.2003 r.,I PK 551/02, stwierdził, że niezawarcie nowej umowy w razie zmiany składu pracowników objętych taką umową, uchyla wspólną odpowiedzialność za powierzone im mienie (art. 125 § 1 k.p. w związku z art. 124 k.p.).

Co jednak powinien zrobić pracodawca jeśli pracownicy nie zgadzają się na współodpowiedzialność za mienie z jednym z zatrudnionych? Na to pytanie odpowiedział SN w wyroku z dnia 17.12.1998 r., I PKN 429/97. Stwierdził, że brak możliwości zatrudnienia pracownika na stanowisku sprzedawcy, wynikający z odmowy wyrażenia zgody na zawarcie z nim umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie, przez pozostałych pracowników zatrudnionych w miejscu powierzenia mienia stanowi uzasadnioną potrzebę pracodawcy uprawniającą go do powierzenia pracownikowi innej pracy niż określona w umowie o pracę na podstawie art. 42 § 4 KP.

Jak również jest uzasadnioną przyczyną wypowiedzenia temu pracownikowi warunków pracy i płacy ( wyrok SN z 20.12.1984 r., I PRN 172/84 lub umowy o pracę (zob. wyrok SN z 22.7.1998 r., I PKN 255/98)

W razie powstania szkody w powierzonym mieniu, pracownicy dzielą między siebie odpowiedzialność w częściach określonych w umowie o współodpowiedzialności (art. 125 § 2 zd. 1 kodeksu pracy). Jeśli dojdzie do ustalenia, że szkoda w całości lub części została spowodowana tylko przez niektórych pracowników, to wówczas za całość szkody lub odpowiednie jej części odpowiadają ci konkretni pracownicy (art. 125 § 2 zd. 2 k.p.)

Pracownik może uwolnić się od odpowiedzialności, ale tylko wtedy, gdy wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia (art. 124 § 3 k.p.).

Należy wówczas ustalić, jakiego rodzaju działania podjął pracownik, aby zapobiec powstaniu szkody, szczególnie jeśli nie uważał za potrzebne zawiadomienia pracodawcy o możliwości powstania szkody lub o szkodzie, która już powstała. Pracownik powinien udowodnić z wysokim stopniem prawdopodobieństwa, że szkoda powstała głównie (a nie tylko wyłącznie) z przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności.

Ponadto zgodnie z przepisami Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu z dnia 10 października 1975r. (Dz. U. 1996r, nr 143, poz. 662) istnieje możliwość obniżenia odszkodowania w razie, gdy sprawowanie nadzoru nad tym mieniem jest utrudnione.

Kiedy nadzór jest utrudniony ?

Odpowiedzialność pracownika za szkodę w powierzonym mieniu ulega także modyfikacji ze względu na przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu. I tak wysokość tego odszkodowania ulega stosownemu obniżeniu, jeśli sprawowanie nadzoru nad powierzonym mieniem jest utrudnione, a w szczególności w magazynach, sklepach i punktach usługowych, w których praca trwa dłużej niż na jedną zmianę lub w których obsada wynosi co najmniej 5 osób.

Jeśli pracodawca nie zapewni realnych warunków, które umożliwiłyby sprawowanie przez pracownika pieczy nad mieniem, to wówczas możemy mówić o utrudnionym nadzorze. Może się to przejawiać na kilka sposobów: m.in. z powodu niewłaściwej formy organizacyjnej zakładu pracy w zakresie gospodarowania mieniem powierzonym pracownikowi bądź powierzenia mienia pracownikowi, który nie ma ku temu odpowiednich kwalifikacji czy przygotowania zawodowego.

Przykład sytuacji, w której sprawowanie pieczy było utrudnione

Pracownik X i pracownica Y pracują w magazynie – przyjmują i wydają towar. Zatrudnieni podpisali umowę z pracodawcą i wspólnie odpowiadali za mienie powierzone. W związku z ujawnionym niedoborem w magazynie, firma zażądała odszkodowania.

Pracownicy magazynu przyjmowali towar i jednocześnie nie przerywali obsługi nabywców. Sprawowanie nadzoru nad powierzonym mieniem było dodatkowo utrudnione ze względu na to, że do magazynu miały dostęp osoby, które dokonywały rozładunku towaru. W magazynie nie było wyodrębnionych pomieszczeń do wydawania towarów, a przełożeni wymagali od pracowników, aby przyjmowali i wydawali towar równocześnie.

Nadzór nad mieniem był utrudniony również z powodu częstych awarii elektryczności, z związku z czym magazyn nie był dostatecznie oświetlony. W tej sytuacji zdarzało się, że pracownicy musieli oświetlać magazyn za pomocą latarek elektrycznych albo świec. W takich warunkach przyjmowanie i wydawanie towarów wymagało od nich zdwojonej uwagi.

Problemem był także dostęp osób obcych do hali, gdzie składowane były towary. Wprawdzie była tam siatka, która odgradzała wejście od towarów, jednak nie spełniała ona swego zadania i nie zabezpieczała w sposób dostateczny mienia.

Nie bez znaczenia był również fakt, że pracownicy wykonywali swoje obowiązki w godzinach nadliczbowych. Nawet w sytuacjach spiętrzenia dostaw byli zdania tylko na siebie. Powodowało to przemęczenie, co w efekcie prowadziło do tego, że pozwani pracownicy wykonywali swoje obowiązki mniej starannie.

Nie można wyłączyć, że wpływ na powstanie niedoboru miały także nieujawnione kradzieże i sprzedaż towarów z pominięciem złożenia go do magazynu, a nadto przeładowanie magazynu. W czasie inwentury magazyn był przeładowany.